การสัมมนาผู้รู้เห็น (Witness Seminar) ประวัติศาสตร์สุขภาพ ไทยครั้งที่ 1

วิธีวิทยาในการศึกษา ประวัติศาสตร์และความทรงจำ ร่วมสมัย (ความตอนหนึ่งจากคำนำ หนังสือสาธารณสุขชุมชน ประวัติศาสตร์และความทรงจำ, ทวีศักดิ์ เผือกสม บรรณาธิการ, นนทบุรี หอจดหมายเหตุและพิพิธภัณฑ์ระบบสุขภาพไทย สำนักวิจัยสังคมและสุขภาพ 2552)

สัมมนาผู้รู้เห็น (Witness Seminar) คือ วิธีการสร้างและจารึกข้อมูลของเหตุการณ์หรือพัฒนาการทางประวัติศาสตร์ซึ่งได้เกิดขึ้นในช่วงขณะเวลาที่ผู้คนซึ่งมีส่วนร่วมอยู่ในเหตุการณ์นั้นๆ ยังคงมีชีวิตอยู่  อันอาจเรียกให้หรูหราได้ว่าเป็นความทรงจำที่ยังมีชีวิต (living memory)  หรือเรียกอีกอย่างหนึ่งว่า ประวัติศาสตร์บอกเล่า (oral history)   โดยให้ผู้มีบทบาทสำคัญในเหตุการณ์ใดเหตุการณ์หนึ่งได้มาพบปะกันบนโต๊ะสัมมนา เพื่ออภิปราย ถกเถียง และแลกเปลี่ยนข้อมูลความทรงจำของตนเกี่ยวกับเหตุการณ์นั้นๆ อันได้กำหนดหัวข้อหรือประเด็นเนื้อหาไว้   สัมมนาผู้รู้เห็นจึงเป็นเสมือนการสัมภาษณ์กลุ่มคณะบุคคลที่เกี่ยวข้องกับเหตุการณ์นั้น ๆ  โดยมีนักวิชาการผู้เชี่ยวชาญในเรื่องนั้นเป็นผู้ดำเนินการควบคุมประเด็นการสนทนา  พร้อมทั้งให้มีการบันทึกเสียงและภาพเอาไว้และให้มีการถอดเสียงบันทึกข้อมูลเหล่านั้นไว้อย่างเป็นระบบ โดยมีการทำคำอธิบายเพิ่มเติมและใส่รายการอ้างอิง สำหรับประโยชน์ในการค้นคว้าศึกษาของนักวิจัยต่อไป[1]

            การสัมมนาผู้รู้เห็นได้รับการพัฒนาขึ้นอย่างเป็นระบบโดยสถาบันประวัติศาสตร์อังกฤษร่วมสมัย (Institute of Contemporary British History – ICBH) ซึ่งก่อตั้งขึ้นเมื่อ ค.ศ. 1986 (พ.ศ. 2529) และต่อมาในปัจจุบันได้พัฒนาเป็นศูนย์ประวัติศาสตร์อังกฤษร่วมสมัย (Centre for Contemporary British History) ซึ่งเน้นการรวบรวมบันทึกความทรงจำเกี่ยวกับประวัติศาสตร์อังกฤษร่วมสมัยในรูปแบบของประวัติศาสตร์บอกเล่า โดยเชื้อเชิญให้คนที่มีบทบาทเกี่ยวข้องมาร่วมสัมมนาแลกเปลี่ยนความทรงจำ เพื่อผลิตหลักฐานสำคัญทางประวัติศาสตร์ร่วมสมัยที่ยังอยู่ในห้วงความทรงจำของผู้ที่เกี่ยวข้อง   การสัมมนาผู้รู้เห็นของสถาบันประวัติศาสตร์อังกฤษร่วมสมัยจึงได้รับการยอมรับนับถือในหมู่นักประวัติศาสตร์และนักสังคมศาสตร์ในปัจจุบันว่าเป็นรูปแบบใหม่ๆ ของประวัติศาสตร์บอกเล่าอันมีคุณูปการอย่างใหญ่หลวง  ทั้งยังพิสูจน์ให้เห็นได้ว่ามีประโยชน์ยิ่งกว่าการสัมภาษณ์แบบตัวต่อตัว  เนื่องจากช่วยกระตุ้นให้เกิดการแลกเปลี่ยนและปฏิสัมพันธ์ระหว่างประจักษ์พยานผู้รู้เห็นเหล่านั้นขึ้นในระหว่างการอภิปราย  กระทั่งทำให้วิธีการสัมมนาผู้รู้เห็นนี้ได้ถูกนำไปใช้อย่างกว้างขวางในสถาบันอื่นๆ ทั้งในอังกฤษและประเทศอื่นๆ

           ทางด้านประวัติศาสตร์การแพทย์นั้น ใน ค.ศ.1990 (พ.ศ. 2533)  กองทุนเวลคัม (Wellcome Trust) ได้ก่อตั้งกลุ่มศึกษาประวัติศาสตร์การแพทย์ในคริสต์ศตวรรษที่ 20 ขึ้นโดยให้อยู่ในสังกัดหน่วยวิชาการของสถาบันเวลคัมเพื่อประวัติศาสตร์การแพทย์ (Wellcome Institute for the History of Medicine)[2] เพื่อนำเอาบรรดาแพทย์ นักวิทยาศาสตร์ นักประวัติศาสตร์ และผู้ที่สนใจในประวัติศาสตร์การแพทย์ร่วมสมัยมาทำงานศึกษาค้นคว้าวิจัยเกี่ยวกับพัฒนาการของการแพทย์ในศตวรรษที่เพิ่งผ่านพ้นไป และได้เลือกเอารูปแบบของการสัมมนาผู้รู้เห็นซึ่งได้ริเริ่มขึ้นโดยสถาบันประวัติศาสตร์อังกฤษร่วมสมัยเป็นแม่แบบ เพื่อส่งเสริมให้เกิดการปฏิสัมพันธ์ระหว่างกลุ่มนักวิชาการต่างๆ หลากหลายสาขาเหล่านี้  โดยเล็งเห็นถึงคุณูปการที่จะบังเกิดขึ้นจากการทำงานร่วมกัน  และเพื่อกระตุ้นให้เกิดการสร้างสรรค์เอกสารในรูปแบบเอกสารจดหมายเหตุ (archival sources) สำหรับใช้ค้นคว้าวิจัยต่อไปข้างหน้า  ในการประชุมกันแต่ละครั้งของกองทุนเวลคัมเพื่อการศึกษาประวัติศาสตร์การแพทย์นั้นจะมีการบันทึกเสียงไว้ทั้งหมด ก่อนจะถอดเสียงทำเป็นเอกสารบันทึกการสัมมนา  จากนั้นจึงส่งเอกสารที่ถอดคำพูดนี้ส่งไปให้ผู้ร่วมสัมมนาได้อ่าน เพื่อให้ตรวจสอบในส่วนที่ตัวเองอภิปรายแลกเปลี่ยนและแก้ไขให้ถูกต้อง  พร้อมกับเพิ่มเติมข้อมูลและการอ้างอิงให้สมบูรณ์ให้พร้อมดำเนินการจัดพิมพ์เพื่อเผยแพร่สำหรับการค้นคว้าวิจัยต่อไปได้[3]          

              สำหรับการสัมมนาผู้รู้เห็นครั้งที่ 1 เรื่อง “ประวัติศาสตร์และความทรงจำ: งานสาธารณสุขชุมชนจากยุคบุกเบิกถึงสิ้นแผนพัฒนาการสาธารณสุข ฉบับที่ 5” นี้  สำนักวิจัยสังคมและสุขภาพได้จัดขึ้นเมื่อวันที่ 19 กันยายน พ.ศ. 2551 ณ ห้องประชุม 801 อาคาร 8 ชั้น 8 กรมวิทยาศาสตร์การแพทย์ กระทรวงสาธารณสุข   โดยได้เชิญนายแพทย์รุ่นอาวุโสและผู้มีบทบาทสำคัญในระบบสาธารณสุขยุคแรก ดังรายชื่อและประวัติย่อในนามานุกรมท้ายเอกสาร ซึ่งเคยมีบทบาทสำคัญทั้งในด้านการกำหนดนโยบายและการออกไปทำงานบุกเบิกงานสาธารณสุขชุมชนในพื้นที่ต่างๆ ของสังคมไทย 

           การสัมมนาแบ่งเป็นสองช่วงด้วยกัน  โดยในช่วงเช้า ตั้งแต่เวลา 09.15 - 12.30 น. เป็นการสัมมนาในหัวข้อ “ประวัติศาสตร์และความทรงจำ: งานสาธารณสุขชุมชน จากยุคบุกเบิกถึงสิ้นแผนพัฒนาการสาธารณสุขฉบับที่ 5” ดำเนินการอภิปรายโดย นายแพทย์โกมาตร จึงเสถียรทรัพย์ และในช่วงบ่าย เวลา 14.45-16.00 น. ได้แบ่งการสัมมนาออกเป็นห้องย่อยสองห้องด้วยกัน  โดยในห้องย่อยที่ 1 ได้สัมมนาในประเด็นเรื่อง “พัฒนาการระบบบริการสุขภาพในชนบท” ดำเนินการอภิปรายโดย นายแพทย์โกมาตร จึงเสถียรทรัพย์ และในห้องย่อยที่ 2 ได้เน้นในประเด็นเรื่อง “งานพัฒนาสุขภาพชุมชนและงานสาธารณสุขมูลฐาน” ดำเนินการอภิปรายโดย ศ.ดร. ทวีทอง หงษ์วิวัฒน์ 

           ผู้เข้าร่วมการสัมมนาประกอบด้วยผู้รู้เห็นประวัติศาสตร์สาธารณสุขชุมชน ผู้สังเกตุการณ์ และผู้จัดการสัมมนา คือ ศาสตราจารย์นายแพทย์ เสม พริ้มพวงแก้ว, ศาสตราจารย์เกียรติคุณนายแพทย์ ประเวศ วะสี, ศาสตราจารย์เกียรติคุณนายแพทย์ อารี วัลยะเสวี, นายแพทย์ ไพโรจน์ นิงสานนท์, นายแพทย์ บรรลุ  ศิริพานิช, ศาสตราจารย์พิเศษ นายแพทย์ ไพจิตร ปวะบุตร, นายแพทย์ มงคล ณ สงขลา, นายแพทย์ อุทัย สุดสุข, นายแพทย์ กวี ไชยศิริ, นายแพทย์ ชูชัย ศุภวงศ์, นายแพทย์ สมศักดิ์ ชุณหรัศมิ์, นายแพทย์ สุรเกียรติ อาชานานุภาพ, นายพูลทรัพย์ ปิยะอนันต์, รองศาสตราจารย์ ดร.เบญจา ยอดดำเนิน-แอ็ตติกจ์, ดร.สุมล ปวิตรานนท์, นายระเด่น หัสดี, ดร.เมธี จันท์จารุภรณ์[4]